Առաջարկներ ՀՀ “Ընտրական օրենսգրքի” փոփոխությունների շուրջ

«ԸՆՏՐԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԳԻՐՔ» ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ՕՐԵՆՔՈՒՄ ԿԱՆԱՆՑ ԸՆՏՐԱԿԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ԱՊԱՀՈՎՄԱՆ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ /Առաջարկներ/

 

ՀԻՄՆԱՎՈՐՈՒՄ

Հայաստանի Հանրապետության կողմից 1993 թվականին ՄԱԿ-ի «Կանանց նկատմամբ խտրականության բոլոր ձեւերի վերացման մասին» կոնվենցիայի[1] վավերացմամբ՝ Հայաստանի Հանրապետությունը պարտավորվել է բացառել կանանց նկատմամբ խտրականության ցանկացած դրսեւորում, ազգային օրենսդրությամբ ամրագրել տղամարդկանց եւ կանանց իրավահավասարության սկզբունքն ու երաշխավորել, որ պետական մարմիններն ու հաստատությունները գործեն այդ պարտավորություններին համապատասխան։

Կանանց եւ տղամարդկանց իրավահավասարության սկզբունքն ամրագրված է նաեւ ՀՀ Սահմանադրության 30-րդ հոդվածով, իսկ 86-րդ հոդվածի համաձայն՝ ի թիվս այլնի, պետության հիմնական նպատակն է խթանել կանանց եւ տղամարդկանց միջեւ փաստացի հավասարությունը։

Եվրոպայի խորհրդի Խորհրդարանական վեհաժողովի (ԵԽԽՎ) «Գենդերային հավասարության եւ ստանդարտների վերաբերյալ» հանձնարարականով սահմանվում է, որ խաղաղության ժողովրդավարության գոյությունն ու կանոնավոր գործունեությունը նաեւ երաշխիք է, որ կանանց եւ տղամարդկանց շահերն ու կարիքները լիովին հաշվի են առնվում քաղաքականության մշակման եւ հասարակության մեջ: Կանանց եւ տղա­մարդկանց հավասար մասնակցության նպատակին հասնելու համար յուրաքանչյուր սեռի համար 40 տոկոսի նվազագույն մասնակցության չափը համարվում է հավասա­րության շեմ^[2]:

Հանձնարարականով նշվում են նաեւ այն տարրերը, որոնց առկայությունը վկայում է պետական քաղաքական կամքի եւ այդ առումով գենդերային իրավահավասարության մասին։ Ի թիվս մի շարք միջազգային պարտավորությունների լիարժեք իրականացմանը («Կանանց նկատմամբ խտրականության բոլոր ձեւերի վերացման մասին» ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի դրույթների ապահովում, ՄԱԿ-ի Կանանց նկատմամբ խտրականության վերացման կոմիտեի «Քաղաքական եւ հասարակական կյանքի մասին» №23 ընդհանուր հանձնարարականի^[3] դրույթների իրականացում, Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի «Կանանց եւ տղամարդկանց բալանսավորված մասնակցությունը քաղա­քական եւ հասարակական որոշումների կայացման գործում» №(2003)3 hանձնարա­րականի^[4] ապահովում)` պետությունը պետք է քայլեր ձեռնարկի ամբողջապես իրագոր­ծելու այն ռազմավարական նպատակներն ու գործողությունները, որոնք ներառված են Պեկինյան հռչակագրի[5] եւ գործողությունների պլատֆորմի 4-րդ՝ ընտրական գործընթա­ցին վերաբերող բաժնի Է կետում^[6]։ Ի թվիս այլնի, դրանք ներառում են.

• կանանց եւ տղամարդկանց բալանսավորված մասնակցությունն ապահովող նորմերի ընդունում/առկայություն.
• կառավարությունում կանանց եւ տղամարդկանց բալանսավորված մասնակ­ցությունն ապահովող նորմերի ընդունում/առկայություն եւ կիրառում^[7]:

Պեկինյան հռչակագրի եւ գործողությունների պլատֆորմի դրույթների համաձայն՝ տեղական, ազգային, տարածաշրջանային եւ միջազգային մակարդակով տնտեսական եւ քաղաքական որոշումներ կայացնողների շրջանում կանանց ցածր մասնաբաժինը արտացոլում է կառուցվածքային եւ տիպային խոչընդոտները, որոնք պետք է լուծվեն դրական (պոզիտիվ) միջոցներով: Նշված դրույթներով սահմանվում են, որ պետություն­ները պետք է հստակ միջոցներ ձեռնարկեն պետական պաշտոններում կանանց թիվը զգալիորեն մեծացնելու համար, այդ թվում՝ ընտրական համակարգերում խրախուսելով քաղաքական կուսակցություններում ընտրովի հասարակական պաշտոններում կա­նանց ինտեգրվել նույն համամասնությամբ, ինչ տղամարդկանց եւ նույն մակարդակ­ներով, միաժամանակ քայլեր ձեռնարկեն կանանց եւ տղամարդկանց հավասար իրավունքները քաղաքական գործունեության մեջ ապահովելու ուղղությամբ, ներառյալ՝ քաղաքական կուսակցությունների եւ արհմիությունների անդամակցությանը^[8]։

Քաղաքական կյանքում որոշումների կայացմանը կանանց դերակատարության կարեւորությունը պայմանավորված է ինչպես իրավահավասարության սկզբունքի պահպանման տեսանկյունից, այնպես էլ երկրի տնտեսական կյանքի զարգացման եւ կոռուպցիայի դեմ պայքարի հարցում։

Նշվածի առնչությամբ հարկ է ընդգծել, որ Համաշխարահին բանկը կոռուպցիայի վերաբերյալ իր զեկույցներից մեկում[9] փաստել է, որ որքան բարձր է կանանց ներգրավվածությունը խորհրդարաններում, այդքան ցածր է կոռուպցիայի մակարդակն այդտեղ։

Անդրադառնալով բուն ընտրական գործընթացներում կանանց ներգրավվածության հարցին՝ հարկ է նկատել, որ Վենետիկի հանձնաժողովն իր «Ընտրական համակարգերի դերը քաղաքականության մեջ կանանց ներկայացվածության վերաբերյալ» զեկույցում^[10] արձանագրել է, որ արդյունավետ լինելու համար տարբեր սեռերի քվոտաները պետք է նախատեսեն առնվազն 30 տոկոս կանանց ներկայացվածությունը կուսակցությունների ցուցակներում: Ավելին, ընդհանուր առմամբ այն մոտեցումը, ըստ որի՝ ցուցակում յուրաքանչյուր հաջորդ թեկնածուն կին է, համարվում է ամենաարդյունավետը տարբեր սեռերի հավասար ներկայացվածություն ապահովելու տեսանկյունից:

ԵԽԽՎ 2003 թվականի՝ «Կանանց եւ տղամարդկանց՝ քաղաքական եւ հանրային կյանքում հավասարակշռված մասնակցության մասին» հանձնարարականում ընդգծվում է որոշումներ կայացնելու իրավասություն ունեցող մարմիններում յուրա­քանչյուր սեռի առնվազն 40 տոկոս ներկայացվածության անհրաժեշտությունը:

Կանանց եւ տղամարդկանց հավասարակշռված մասնակցության այս սկզբունքի համաձայն՝ կանանց եւ տղամարդկանց ներկայացվածությունը մատնանշված համատեքստում պետք է լինի այնպիսին, որ սեռերից որեւէ մեկը չհավակնի առավել, քան 60 եւ ավելի պակաս, քան 40 տոկոս ներկայացվածության: Այս մոտեցումը ամրագրում է ստացել նաեւ Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի անդամ պետություններին ուղղված 2007 թվականի «Գենդերային հավասարության չափորոշիչ­ների եւ կառուցակարգերի վերաբերյալ» CM/Rec(2007)17 հանձնարարականում^[11]:

Ինչ վերաբերում է այս ոլորտում այլ պետություններին փորձին, ապա հարկ է նկատել, որ Եվրոպայի խորհրդի անդամ պետություններում տարբեր սեռերի քվոտա­ների (թեկնածուների ցուցակում յուրաքանչյուր սեռի նվազագույն տոկոսային հարա­բերակցությունը) հետ կապված կարգավորումները տարբերվում են։

Այսպես, Մոլդովայի Ընտրական օրենսգրքի 21-րդ հոդվածի համաձայն՝ յուրա­քանչյուր սեռը ներկայացված է ընտրական կառավարման մարմիններում առնվազն 30 տոկոսի չափով^[12]: Համանման է կարգավորումը նաեւ Ալբանիայում, Մակեդոնիյաում եւ Սերբիայում[13]։

Վրաստանում նախատեսվում է, որ կուսակցական ցուցակ կազմելու կարգը սահմանում են կուսակցությունները եւ ընտրական տեղամասերը՝ հաշվի առնելով, որ ընտրությունների արդյունքների հիման վրա կուսակցության կամ ընտրական բլոկը ձեռք բերած տեղերը հաջորդաբար բաշխվում են՝ հաշվի առնելով գենդերային հավասարության սկզբունքը^[14]:

Բելգիայի օրենսդրությամբ ապահովվում է կանանց եւ տղամարդկանց համար հավասար ներկայացվածություն կուսակցության ցուցակներում, իսկ Ֆրանսիայում՝ կուսակցության բոլոր թեկնածուների թվում։^[15]

 

Հաշվի առնելով վերոշարադրյալն ու այն հանգամանքը, որ յուրաքանչյուր սեռի համար հավասարության շեմը նվազագույնը 40 տոկոսն է՝ առաջարկում ենք

Տարբերակ 1. Ապահովելով ՀՀ Սահմանադրությամբ եւ ՀՀ կողմից վավերացված միջազգային փաստաթղթերով ամրագրված կանանց եւ տղամարդկանց իրավահա­վասարության սկզբունքն ամրագրել յուրաքանչյուր սեռի համար 50 տոկոս ներգրավ­վածություն։

Տարբերակ 2. Կանանց եւ տղամարդկանց ներկայացվածությունը մատնանշված համատեքստում պետք է լինի այնպիսին, որ սեռերից որեւէ մեկը չհավակնի առավել, քան 60 եւ ավելի պակաս, քան 40 տոկոս ներկայացվածության։

 

 

ՀԱՇՄԱՆԴԱՄՈՒԹՅՈՒՆ ՈՒՆԵՑՈՂ ԿԱՆԱՆՑ ԸՆՏՐԱԿԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ԻՐԱՑՄԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻ ԱՊԱՀՈՎՈՒՄ

 

ՀԻՄՆԱՎՈՐՈՒՄ

Ընտրական իրավունքի լիարժեք իրացման ապահովումը պահանջում է դրա համար անհրաժեշտ, իրապես մատչելի հնարավորություններ բոլորի համար։

Մեկնաբանելով «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» ՄԱԿ-ի կոնվենցիան՝ Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների հարցերով ՄԱԿ-ի կոմիտեն ընդգծում է, որ պետությունները հաշմանդամություն ունեցող անձանց ընտրական իրավունքի՝ գործնականում իրականացման նպատակով բացի ողջամիտ տարածքի ապահովումից ձեռնարկեն այլ պրոակտիվ միջոցներ եւս՝ ապահովելով ընտրական իրավունքի ֆիզիկական, տեղեկատվական եւ հաղորդակցությունների մատչելիությունը: Ասվածից անմիջականորեն հետեւում է, որ ոչ միայն պետք է վերացվեն ֆիզիկական խոչընդոտները տեղամասային կենտրոնի ճանապարհին եւ դրա ներսում, այլեւ պետք է ապահովվեն տեսողության, լսողության խնդիրներ ունեցող անձանց համար անհրաժեշտ տեղեկությունների տրամադրումը: Եվ այդ ամենն անհրաժեշտ է իրականացնել առանց խախտելու ընտրության գաղտնիության իրավունքը։

Նշվածի առնչությամբ Եվրոպայում անվտանգության եւ համագործակցության կազմակերպության (ԵԱՀԿ) «Քաղաքական կյանքին հաշմանդամություն ունեցող անձանց ներգրավվածության վերաբերյալ» ձեռնարկում^[16] նշվում է, որ քաղաքական մասնակցության իրավունքի իրականացումը սերտորեն կապված է մի շարք նախապայմանների հետ, որոնք պետք է լինեն, որպեսզի հաշմանդամություն ունեցող անձինք ակտիվ դեր ունենան իրենց երկրներում: Օրինակ՝ հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար մատչելի միջավայրի առկայությունը։

Մատչելիությունն այս համատեքստում հաշմանդամություն ունեցող անձանց մասնակցությունն է քաղաքական եւ հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտներում, ներառյալ՝ ընտրություններում, ժողովրդավարական ինստիտուտներում, հանրային հանդիպումների եւ քաղաքացիական ներգրավման այլ ձեւերի համար:

«Մատչելի միջավայր» նշանակում է, որ տեղեկատվությունը, ենթակառուցվածք­ները, տրանսպորտը, հանրային հանդիպումները, ժողովրդավարական ինստիտուտ­ները, ընտրական տեղամասերը եւ ընտրական նյութերը հասանելի են եւ մատչելի են տարբեր տեսակի հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար:

Անհրաժեշտ է նաեւ հարկ եղած դեպքում անհատական աջակցություն, որը հնարավորություն կտա հաշմանդամություն ունեցող անձին ակտիվ դերակատա­րություն ունենալ հասարակության մեջ:

Միեւնույն ժամանակ անհրաժեշտ է օրենսգրքի նախագծում կարգավորումներ նախատեսել ընտրական հանձնաժողովներում ընդգրկվելու մեխանիզմների վերաբերյալ: Թեպետ գործող օրենսգրքում դրա համար իրավական արգելք չկա (բացառությամբ անգործունակ ճանաչված անձանց ընտրական իրավուքնի արգելք), այնուամենայնիվ չկան նաեւ ուղղորդող բնույթի հատուկ դրույթներ, այնինչ, միջազգային տարբեր կազմակերպությունների կողմից բազմիցս նշվել է լրացուցիչ կառուցակարգերի նախատեսման կարեւորությունը հաշմանդամություն ունեցող անձանց՝ քաղաքական կյանքին լիարժեք մասնակցելու համար: Օրինակ՝ Իսպանիայում խորհրդարանական ընտրությունների գնահատման փաստաթղթում եվրոպական կառույցներն ընդգծել են, որ թեեւ իրավական արգելք չկա հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար ընտրական հանձնաժողովների անդամ լինելու, գործնականում նրանք լրացուցիչ աջակցություն չեն ստանում իրենց գործառույթներն իրականացնելու գործում[17]:

Ինչ վերաբերում է հաշմադամություն ունեցող կանանց, ապա հարկ է նկատել, որ Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների հարցերով ՄԱԿ-ի կոմիտեի № 3 Ընդհանուր մեկնաբանությունը[18] հղում կատարելով կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածին, նշվում է, որ հաշմանդամություն ունեցող կանայք ենթարկվում են խտրականության բազմաթիվ ձեւերի եւ պետությունները պետք է համապատասխան քայլեր ձեռնարկեն ապահովելու նրանց հիմնարար իրավունքների եւ ազատությունների հավասար իրացումը։

Կոմիտեն մի շարք երկրներին ուղղված առաջարկներում[19] բազմիցս անդրադարձել է հաշմանդամություն ունեցող կանանց քաղաքական կյանքի մասկացության հարցին ու նշել, որ պետությունները պետք է ակտիվ քայլեր ձեռնարկեն ապահովելու հաշմանդամություն ունեցող կանանց քաղաքական կյանքի մասնկացության իրավունքի պատշաճ իրականացումն օրենդրությամբ ամրագրելով հստակ մեխանիզմներ եւ կառուցակարգեր։

 

Հաշվի առնելով վերոշարադրյալն՝ առաջարկում ենք նախագծով հստակ կառուցակարգեր նախատեսել՝ ապահովելու հաշմանդամություն ունեցող կանանց քաղաքական կյանքին լիարժեք մասնակցությունն երաշխավորող դրույթներ՝ ապահովելով ընտրական իրավունքի իրացման համար ինչպես ֆիզիկական, տեղեկատվական, հաղորդակցությունների մատչելիությունը, այնպես էլ, ըստ անհրաժեշտության, անհատական աջակցության միջոցների նախատեսումն ու ընտրական հանձնաժողովներում ընդգրկվելու մեխանիզմների ամրագրումը։

 

ԱՊԱՍՏԱՐԱՆՆԵՐՈՒՄ ԳՏՆՎՈՂ ԿԱՆԱՆՑ ԸՆՏՐԱԿԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ԱՊԱՀՈՎՈՒՄ ՇՐՋԻԿ ԱՐԿՂԵՐՈՎ ՔՎԵԱՐԿՈՒԹՅԱՆԸ ՄԱՍՆԱԿՑԵԼՈՒ ՄԻՋՈՑՈՎ

 

ՀԻՄՆԱՎՈՐՈՒՄ

Ընտրական իրավունքի իրացման գործընթացում որոշակի հանգամանքներով պայմանավորված անհրաժեշտություն է առաջանում նշյալ իրավունքի պատշաճ իրացումն ապահովելու համար կիրառել քվեարկության համար նախատեսված շրջիկ արկղեր։

Նշվածի կապակցությամբ ԵԱՀԿ Ժողովրդավարական հաստատությունների եւ մարդու իրավունքների գրասենյակի (ԺՀՄԻԳ) կողմից մշակվել են «Ժողովրդավարական ընտրությունների ապահովման չափանիշների եւ պարտավորությունների վերաբեր­յալ»[20] ուղեցույց, որտեղ ամփոփված է ոլոտում առկա միջազգային լավագույն փորձը։

Նշված գործընթացում չարաշահումների հնարավորությունից խուսափելու համար սահմանվել են հստակ չափանիշներ, թե ինչպես եւ որ դեպքերում է ընդունելի քվեարկության իրականացումը շրջիկ արկղերի միջոցով։ Դրանք են՝

• գործընթացի իրականացման համար պետք է սահմանվեն նույնականացման հստակ մեխանիզմներ՝ կրկնակի քվեարկության դեպքերը բացառելու համար.
• շրջիկ արկղերը պետք է կիրառվեն բացառապես այն դեպքերում, երբ ընտրողի համար ֆիզիկապես անհնար է ընտրատեղամաս գնալ եւ կատարել ընտրություն։ Որպես ապահովության միջոց՝ նախատեսվում է նաեւ, որ համապատասխան անձը պետք է գրավոր ծանուցի լիազոր մարմնին այն պատճառների մասին, որոնք խոչըն­դոտում են ընտրատեղամասում իրականցնելու իր ընտրությունը.
• բոլոր դիտորդների համար պետք է հնարավորություն ընձեռվի ըստ ցանկության եւ անհրաժեշտության ուղեկցել շրջիկ արկղերը.
• շրջիկ արկղերի համար նախատեսված քվեաթերթիկների քանակը եւ հետա­գայում վերադարձված քվեաթերթիկները քանակը պետք է հստակ արձանագրվեն.
• քվեաթերթիկների քանակը պետք է համապատասխանի նման հարցում ուղար­կած անձանց քանակին եւ պետք է առկա լինեն նաեւ հավելյալ քվեաթերթիկներ՝ ընտրողների կողմից քվեաթերթիկները վնասելու հնարավորության դեպքում.
• այն անձանց անուններն, ովքեր ընտրությանը մասնակցելու են շրջիկ արկղերով քվեարկելու միջոցով, պետք է փակցված լինեն ընտրատեղամասերում եւ արձա­նագրվեն։ Սա հնարավորություն է ընձեռում հայտնաբերել այն վայրերը, որտեղ շրջիկ արկղերի միջոցով կատարված քվեարկությունը տոկոսային աննախադեպ մեծ է, ինչն էլ իր հերթին կարող է խախտումների մասին վկայել.
• տեղամասային հանձնաժողովի առնվազն երկու անդամ պետք է ներգրավված լինի շրջիկ արկղերով քվեարկության իրականացման գործընթացներում։

Առհասարակ այն երկրները, որտեղ թույլատրվում է շրջիկ արկղերով քվեար­կության իրականացումն իրենց օրենսդրությամբ հստակ սահմանում են այն դեպքերը, թե երբ է թույլատրվում քվեարկությունն անցկացնել այդ եղանակով։ Օրինակ՝ Վենե­տիկի հանձնաժողվի՝ Վրաստանի Հանրապետության Ընտրական օրենսգրքին արված դիտարկումներում[21] նշվում են, որ այդպիսի դեպքերը հնարավոր են, երբ.

• ընտրողը չի կարողանում այցելել ընտրատեղամաս `առողջական խնդիրների պատճառով.
• ընտրողը գտնվում է կալանավայրում.
• ընտրողը գտնվում է բժշկական հաստատությունում կամ ցանկացած այլ ստա­ցիոնար բուժում իրականացնող հաստատությունում.
• ընտրողը պետական սահմանի զարամասում ծառայություն իրականացնող զինծառայող է եւ նրա գտնվելու վայրը հեռու է ընտրատեղամասից եւ այդտեղ այլ ընտրատեղամաս չկա.
• ընտրողը գտնվում է ընտարտեղամասի տարածքում, սակայն նրա գտնվելու վայրից դժվար է հասնել համապատասխան ընտրատեղամաս:

 

Հիմք ընդունելով վերոշարադյալ կարգավորումների տրամաբանությունն ու այն հանգամանքը, որ ապատարաններում գտնվող անձանց համար կարող են խնդրներ առաջանալ իրենց ընտրական իրավունքի իրականացման գործընթացում՝ առաջարկում ենք Ընտրական օրենսգրքի նախագծում ընդլայնել շրջիկ արկղերով քվերակության իրականացման հնարավորություններն ու ամրագրել մեխանիզմներ, որոնք կապահովվեն ապաստարաններում գտնվող կանանց ընտրական իրավունքի պատշաճ իրականացման հնարավորությունը։

 

[1] http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/text/fconvention.htm

[2] https://search.coe.int/cm/Pages/result_details.aspx?ObjectID=09000016805d4aa3

[3] http://www.refworld.org/docid/453882a622.html

[4] https://search.coe.int/cm/Pages/result_details.aspx?ObjectID=09000016805e0828

[5] http://www.un.org/womenwatch/daw/beijing/platform/declar.htm

[6] http://www.un.org/womenwatch/daw/beijing/pdf/BDPfA%20E.pdf

[7] https://search.coe.int/cm/Pages/result_details.aspx?ObjectID=09000016805d4aa3

[8] http://www.un.org/womenwatch/daw/beijing/pdf/BDPfA%20E.pdf

[9] http://documents.worldbank.org/curated/en/305281468779674425/pdf/multi-page.pdf

[10] http://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2009)029-e

[11] https://search.coe.int/cm/Pages/result_details.aspx?ObjectID=09000016805d4aa3

[12] European Commission for Democracy Through Law (Venice Commission), “Electoral Code, The Former Yugoslav Republic of Macedonia”, (Consolidated version as of November 2015)

[13] http://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2009)029-e

[14] http://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-REF%282016%29004-e

[15] http://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2009)029-e

[16] https://www.osce.org/odihr/340246?download=true

[17] http://www.osce.org/odihr/elections/spain/224411?download=true

[18] http://tbinternet.ohchr.org/_layouts/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CRPD/C/GC/3&Lang=en

[19] Slovenia (CRPD/C/SVN/CO/1), Bosnia and Herzegovina (CRPD/C/BIH/CO/1),

[20] https://www.osce.org/odihr/elections/16859?download=true

[21] http://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-REF%282016%29004-e